De wereld draait ook in oktober nog steeds door.

We zijn inmiddels ruim een halfjaar later verder, en merken dat iedereen die met ons meegeleefd heeft, benieuwd was naar Marjoke’s laatste periode en wil weten hoe het nu met ons, haar gezin, is.

Voor hen vooral, wil ik daar iets over zeggen en haar blog aanvullen.

en ik wil hen graag benoemd hebben:

• De lieve mensen die aan Marjoke’s workshops deelnamen
• De inspirerende en warme mensen van René vd Wiel’s maandagochtendgroep
• Die warme families Reinink en Lieben
• Marjoke’s sportieve volleybal maatjes
  
• Haar vrolijke oud-collega’s van de orthodontistenpraktijk
• De vele oud-collega’s bij mijn verschillende werk- en opdrachtgevers
• Mijn trouwe ploeggenoten van futsalteam ‘De Rooie Lijn’
• Meelevende familieleden rondom de ‘Raaff/Isakh’-familie.
• Onze lieve buren op Silversteyn en andere bekenden in Breukelen
• Marjoke’s collega’s van De Danne Ateliers, en vooral het bestuur
• Mensen uit de kunstwereld (galeries e.d.)
• De zorgzame vrienden en schoonfamilies van onze kinderen
• Maar ook betrokken vrienden van vrienden en vrienden van familie

Het is onmogelijk om jullie allemaal individueel te bedanken, maar weet dat Marjoke enorm veel steun heeft gehad aan alle brieven, kaarten, bloemen en attenties die ze heeft ontvangen. En dat wij als gezin moed putten uit het meeleven van iedereen, juist bij het ontbreken van een echte uitvaart, waar we elkaar wel persoonlijk hadden kunnen spreken.

eddy.raaff@gmail.com / 06-53580585

De Laatste dagen van Marjoke

23 oktober 2020

Iets wat zich een jaar geleden had aangekondigd, kwam in de week van 14 maart toch onverwachts als storm opzetten. Samen zagen Marjoke en ik hoe haar lichaam al afscheid van het leven nam. Voor de spiegel verzuchtte ze vaak: ‘ … dit ben ik toch niet meer?’  Meestal hele korte momenten, wanneer ik bijvoorbeeld nieuwe doorligpleisters moest aanbrengen of moest helpen verschonen.

Gelukkig zag ik dwars door al die vermagering nog altijd haar ondeugende lach en haar sterke karakter in haar ogen terug. Ondanks dat haar gezicht sterk veranderde, straalden haar ogen nog altijd dezelfde Marjoke uit.

Op het moment dat, met hulp van huisarts Diana Rietdijk, de pijn een beetje onder controle was en we tijdig de hoeveelheid morfine wisten aan te passen, werden desondanks alle ongemakken steeds kloteriger. En dat is mild uitgedrukt. Hoe noem je de combinatie van machteloosheid, van weer een nieuwe teleurstelling, het onheil dichterbij zien komen, het onvermijdelijk onafwendbaar …? Een donkere cocktail van ellende.

Er was vaak wel weer een middel om het ongemak een beetje te verlichten. Maar daar was Marjoke eigenlijk niet van. Zo kon zij die laatste zondag niet meer zonder pijn haar zo geliefde jus d’orange drinken. Haar gehemelte was zo gevoelig en kapot dat de scherpe smaak van sinasappelen helse pijnen veroorzaakte. De tube gel die ik bij de apotheek ophaalde vond ze een partij smerig. ‘Dus nu kan ik ook al geen jus meer drinken …’ Plat water en hele koude yoghurt, was het enige wat ze nog verdroeg.

De huisarts kwam zoals gebruikelijk dinsdagochtend even langs om polshoogte te nemen en uiteraard kwam het gesprek ook op wat we in de nabije toekomst nog konden verwachten. Daar had zij voor ons geen hoopvolle berichten. Ze gaf nog wel heel neutraal aan dat ze kon helpen als Marjoke zelf haar einde zou willen bepalen. En zij vertelde dat zij in de situatie van Marjoke geen enkel procedure probleem voorzag bij een vrijwillige euthanasie.

"Maar," eindigde ze: "ik zie dat je daar nog niet aan toe bent". Marjoke beaamde dat, en ook ik zag bij haar geen twijfel.

Hierover hadden we natuurlijk al eens over gesproken. Vaak gaf ze aan dat ze hoopte dat ze zou inslapen om al dan niet vanuit een comateuze situatie het leven te laten. Aan de andere kant was Marjoke vol lof over een man die (op een TV documentaire over kanker) bij volle bewustzijn zei dat hij niet tot het gaatje wilde gaan. Dat sprak Marjoke eigenlijk direct aan.

Zoals zij over alles veel nadacht, dacht ze ook sterk na over op welke manier zij afscheid wilde nemen; hoe zij ons achter zou willen laten. En vooral dat laatste was voor haar belangrijk, dat het voor ons ook geen hel zou worden, en dat wij er vrede mee zouden kunnen hebben.

Marjoke zou Marjoke niet zijn als zij niet ook tot op het laatst de regie in eigen handen zou nemen. Zij zou er voor zorgen dat zij er klaar voor was en ook dat wij er klaar voor zouden zijn.

Zo hebben wij er ook samen voor gekozen dat ik de mantelzorg zou doen, en dat we pas als het echt niet anders kon, de thuiszorg zouden inschakelen. Volgens hen zou dat laatste onvermijdelijk zijn, omdat haar verdere lichamelijke aftakeling niet door een niet –professional zou kunnen worden verzorgd. Misschien hebben zij gelijk, maar Marjoke hoorde ik steeds vaker zeggen dat ze dat nu juist als een horrorscenario zag; dat vreemde mensen ‘s nachts bij haar zouden slapen en haar van, naar en op de WC zouden helpen. Een afschuwelijk vooruitzicht.

Bijna 40 jaar deden we bijna alles samen we wilden graag dat het zo tot het einde zou gaan. Wij hebben tegen elkaar uitgesproken dat we elkaar zouden verzorgen tot in lengte van jaren. Want gek genoeg was dat gewoon een hele fijne gedachte: samen oud worden. Iets om naar uit te kijken, terwijl je weet dat er steeds meer gebreken zullen aandienen.

De streep door dit plan is de grootse teleurstelling, het grootste verdriet uit mijn leven. Het zou immers de beloning moeten zijn van alles wat we hiervoor met, maar ook los van elkaar, hard aan hebben gewerkt. Hoewel we al best een gezegend leven hadden zou dit de kers op de taart zijn.

Vijf uur nadat Marjoke had gezegd nog niet klaar te zijn voor de dood, gaf ze opeens aan dat het genoeg was. Ik vraag haar nog of ze het wel zeker weet. Stom natuurlijk, alsof ze niet al een jaar lang hiermee bezig is geweest. Poeh.

Ze wil dat ik Diana direct bel en vraag of ze direct wil komen. Ik weet niet precies hoe ik dat de huisarts heb uitgelegd, waarschijnlijk hoefde het ook niet, en een halfuur later, terwijl haar werkdag er op zit, zit Diana bij ons.

Ik had me er op voorbereid dat we moesten uitleggen hoe dit opeens zo is omgeslagen, maar na een paar zinnen van Marjoke was haar korte conclusie: ’Ik zie dat je er nu wel aan toe bent’.

In alle eerlijkheid heb ik er ook wel eens er tegen op gezien dat we een langzame en langdurige aftakeling zouden krijgen. Maar toen Marjoke zei, dat ze het zo snel mogelijk wilde, en dus nog diezelfde week, sloeg de schrik mij om het hart. Alsof er sprake zou kunnen zijn van onderhandeling probeerde ik haar nog er toe te bewegen het over het weekend heen te tillen. Onzin natuurlijk. Joosje was inmiddels ook bij ons en het was fijn om met z’n drieën dit besluit te overdenken en te bespreken. Hoewel het eigenlijk alleen maar in mijn hoofd maalde: ‘deze week …, deze week …, jezus ….’ pfff.

Onderdeel van de procedure is dat de volgende dag een zgn. SCEN-arts de second opinion zou doen. In principe zou hij dat alleen met Marjoke moeten doen, maar hij vond de situatie van dien aard dat Nino en ik bij het gesprek aanwezig konden zijn en ook op een paar vragen antwoord konden geven. Ook voor hem was het een duidelijk zaak en wilde zijn conclusie dan ook direct met ons delen.

Diana gaf aan dat zij zaterdagochtend als vroegste moment kon aanbieden om handeling te verrichten. Voor Marjoke zou het eerder hebben gemogen, maar nu kreeg ze ook de mogelijkheid om afscheid te nemen.
Marjoke had vooraf al gezegd dat ze graag de familie even wil zien, maar het heel kort wilde houden Op vrijdag zijn onze beider (schoon-) broers en zussen, en natuurlijk Pa Reinink langs geweest om een laatste blik en laatste woorden met Marjoke te delen.

Die nacht van vrijdag op zaterdag besloot ik om naast haar, op de bank te gaan slapen. Maar van slapen was bij ons beide weinig sprake. Marjoke was op een rustige manier onrustig. Heen en weer naar de keuken. Even met de rollator midden in de kamer stil staan. Even de tuin in kijken. Zij was zo bezig dat mij even de gedachte overviel dat ze ’s morgens zou zeggen dat ze spijt had en nog wilde wachten. Dat bleek niet zo te zijn, want ze gaf aan dat ze eigenlijk niet kon wachten tot het zou gebeuren.

Een surrealistische nacht die over zou gaan op een onwerkelijke dag!

Om 10:00 uur kwam Diana om de voorbereidingen te treffen, wat vooral het aanbrengen van het infuus was waarmee het slaapmiddel en vervolgens de spierverslappers zouden worden ge-injecteerd. Wij gaven aan tot 12:00 uur de tijd te willen om het laatste moment met Marjoke door te brengen. Naast Tom & Daan, Nino & Maud, Joosje & Tim, was ook zusje Paulien aanwezig.

Wat moet je elkaar op het allerlaatst nog zeggen? Ik weet niet meer wat ik heb gezegd of wat Marjoke tegen mij heeft gezegd. Ik besef mij steeds meer dat ik in een vreemd soort bewustzijn was terecht gekomen. Dat je niet kon geloven dat er ging gebeuren wat er zou gaan gebeuren. Dat dit echt is. En dat je niet naar een of andere dramatische film zit te kijken.

In haar laatste uur wilde Marjoke nog een keer haar pijnlijke mond trotseren. We namen ieder een borrelglaasje met koude jus d’orange en hebben op Marjoke getoast. Ze veegde haar mond met een zakdoekje af en gooide deze met gevoel voor humor achteloos naar achteren. Een moment van ontlading, lekker even lachen. Alsof er een heel kort lichtstraaltje zon tussen de donkere wolken scheen.

Daarna was het wachten op de huisarts nogal ongemakkelijk, want veel teksten hadden we allemaal niet meer, en spanning des te meer. Terwijl Diana uiteindelijk de middelen toediende keek Marjoke ons stuk voor stuk nog even aan met een persoonlijke glimlach. Al snel deden de middelen hun werk en voordat we het wisten was het voorbij.

Tussen ons in, in de uitgeklapte stoel van opa Wil, verliet het leven haar lichaam.

Nu haar stralende gezicht ons niet meer toekeek, maar haar ogen in het niets voor zich uit staarden, was het direct Marjoke niet meer.  Met z’n allen hebben we haar naar het bed bij het raam verplaatst. Nadat de schouwarts de dood had vastgesteld, kon zij door de uitvaartonderneming worden opgehaald. Dat duurde echter nog best wel lang. Ook ongemakkelijk.
In deze onwerkelijke uren beginnen bij ons al de eerste gesprekken over ‘hoe nu verder’, terwijl Marjoke’s lichaam er op de achtergrond nog bij is, en haar nog halfopen ogen een lugubere aanblik geven.

Via de tuin begeleiden we Marjoke’s lichaam naar de lijkenwagen, en lopen we nog een stukje mee met de auto. Daar wacht ons een verrassing. De buren op Silversteyn hebben blijkbaar gezien dat de lijkenwagen voorlangs is gereden, en staan in een rijtje om Marjoke de laatste eer te bewijzen. Ontroerend mooi om dit met hen te kunnen delen. Ben ik hun heel dankbaar voor.